چارچوب حقوقی برجام و مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) سازوکاری است که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی شده است. این مکانیسم به طرف‌های باقی‌مانده در برجام (به‌ویژه سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا) این امکان را می‌دهد که در صورت ادعای نقض تعهدات توسط ایران، تحریم‌های شورای امنیت را به‌صورت خودکار بازگردانند .
تحلیل امکان‌سنجی حقوقی خروج ایران از برجام
مبانی حقوقی خروج از برجام
برجام یک توافقنامه بین‌المللی است که بر اساس اصول حقوق معاهدات بین‌المللی قابل تفسیر است. بر اساس ماده ۵۶ کنوانسیون وین درباره حقوق معاهدات، هرگاه در معاهده‌ای شرط فسخ پیش‌بینی نشده باشد، فسخ آن منوط به رضایت تمام طرف‌هاست مگر اینکه قصد طرف‌ها برای امکان فسخ یکجانبه احراز شود . با این حال، ایران می‌تواند بر اساس نظریه دکترین تغییر اساسی اوضاع و احوال (rebus sic stantibus) که در ماده ۶۲ کنوانسیون وین آمده است، از برجام خارج شود. این نظریه زمانی قابل اعمال است که تغییرات اساسی در اوضاع و احوالی که پایه توافق بوده، رخ داده باشد .
بررسی تغییرات اساسی پس از خروج آمریکا
خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و عدم اجرای تعهدات اروپایی‌ها (به‌ویژه در زمینه رفع تحریم‌های ثانویه و راه‌اندازی کانال مالی اینستکس) تغییر اساسی در توازن تعهدات ایجاد کرده است. حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران (مانند حمله به نطنز) که تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بودند، از نظر حقوق بین‌الملل نقض قواعد آمره (jus cogens) محسوب می‌شود و می‌تواند به عنوان تغییر اساسی اوضاع و احوال مورد استناد قرار گیرد .
تحلیل راهکارهای ممکن ایران برای بی‌اثر کردن مکانیسم ماشه
حالت خروج رسمی از برجام
ایران می‌تواند با استناد به قضیه گابچیکوو-ناگیماروس در دیوان بین‌المللی دادگستری (۱۹۹۷) استدلال کند که با تخریب فیزیکی تأسیسات تحت نظارت، "هدف و غرض اصلی برجام" از بین رفته و بنابراین توافق قابل ادامه نیست . خروج رسمی ایران از برجام، پایه حقوقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپا را سلب می‌کند، زیرا این مکانیسم در چارچوب یک توافق فعال است که دیگر وجود نخواهدداشت .
امکان انجام اقدامات تلافی‌جویانه فنی توسط ایران مانند افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم به ۹۰ درصد (سطح مورد نیاز برای تسلیحات هسته‌ای) به عنوان پیامی قوی به طرف‌های مقابل . و یا تقویت فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای و بهره‌برداری از سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر و همچنین محدود کردن نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به‌ویژه در چارچوب اقدامات غیرپروتکلی .
اقدامات حقوقی بین‌المللی ممکن
تقدیم شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری علیه آمریکا و اسرائیل به دلیل حمله به تأسیسات هسته‌ای و یا استفاده از رای دیوان بین‌المللی دادگستری در قضیه گابچیکوو-ناگیماروس برای اثبات بی‌اعتباری برجام پس از تخریب تأسیسات .
واکنش‌های سیاسی و امنیتی ایران
تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) که پیامدهای جدی برای نظم امنیتی بین‌المللی خواهد داشت و یا تقویت روابط با چین و روسیه برای جلوگیری از اجماع بین‌المللی علیه ایران در شورای امنیت .
بررسی پیامدهای احتمالی خروج ایران از برجام
از منظر حقوقی: بازگشت تمام تحریم‌های شورای امنیت که پیش از برجام وجود داشت بسیار محتمل بنظر می‌رسد. همچنین احتمال صدور قطعنامه‌های جدید شورای امنیت تحت فصل هفتم منشور ملل متحد نیز بعید نخواهد بود.
ضمن این که تحریم‌های مالی و بانکی علیه ایران تشدید خواهد شد و موجب کاهش بیشتر صادرات نفت ایران می‌گردد.
پیامدهای امنیتی: افزایش خطر اقدام نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران و تغییر موازنه قدرت در منطقه به ضرر ایران .
با توجه به تحلیل‌های فوق، ایران چند گزینه پیش‌رو دارد:
- خروج رسمی از برجام با استناد به تغییر اساسی اوضاع و احوال و نقض تعهدات توسط طرف‌های غربی. این اقدام پایه حقوقی مکانیسم ماشه را از بین می‌برد اما ریسک‌های امنیتی و اقتصادی در پی دارد .
- ادامه حضور صوری در برجام: همراه با کاهش بیشتر تعهدات هسته‌ای. این راهکار برای ایران زمان می‌خرد اما ممکن است نتوانسم مانع فعال‌سازی مکانیسم ماشه شویم .
- تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که واکنش‌های بین‌المللی شدیدی را به دنبال خواهد داشت اما اهرم فشار ایران را افزایش می‌دهد .
- تقویت اتحاد با چین و روسیه نیز برای ایجاد مانع در شورای امنیت در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه .
به نظر می‌رسد بعنوان یک توصیه تحلیلی ترکیبی از خروج تدریجی ایران از زیر بار تعهدات برجامی همراه با تقویت توانمندی‌های هسته‌ای و حفظ روابط با قدرت‌های غیرغربی می‌تواند موثرترین راهکار برای ایران باشد تا هم از فعال‌سازی مکانیسم ماشه جلوگیری کند و هم هزینه‌های آن را به حداقل برساند.
نگارنده : هومن باقری
دیدگاه خود را بنویسید