برخی استادان حقوق، برای تحلیل دقیق‌تر عنصر مادی، آن را در قالب یک مسیر مجرمانه هشت‌گانه تقسیم‌بندی کرده‌اند. این تقسیم‌بندی به ما کمک می‌کند تا با جزئیات بیشتری ابعاد وقوع جرم را بشناسیم و ابزارهای سیاست جنایی را متناسب با آن تنظیم کنیم.
۱. رفتار مجرمانه (Criminal Act)
رفتار مجرمانه، مهم‌ترین جلوه عنصر مادی است. این رفتار می‌تواند فعل مثبت مانند سرقت، یا ترک فعل مانند خودداری پزشک از درمان بیمار باشد. شرط اساسی این است که رفتار قابلیت انتساب به فاعل داشته و برخلاف قانون باشد. در برخی جرایم، رفتار مجرمانه به صورت مادی و محسوس است (مثلاً تخریب مال غیر)، اما در برخی دیگر می‌تواند در قالب فعل غیرمادی مانند نشر اکاذیب بروز کند.
۲. موضوع جرم (Subject Matter)
موضوع جرم همان چیزی است که رفتار مجرمانه بر آن واقع می‌شود. این موضوع می‌تواند انسان، مال، سند، یا حتی ارزش‌های غیرملموس مانند امنیت عمومی باشد. برای مثال در جرم قتل، موضوع جرم «انسان زنده» است؛ در سرقت، «مال متعلق به غیر»؛ و در جعل، «سند معتبر». شناسایی موضوع جرم اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا اگر موضوع وجود نداشته باشد یا شرایط قانونی آن فراهم نباشد، رفتار ارتکابی قابل مجازات نخواهد بود.
۳. نتیجه جرم (Consequence)
در بسیاری از جرایم، عنصر مادی بدون تحقق نتیجه کامل نمی‌شود. نتیجه جرم همان تغییر نامشروع در عالم خارج است که به واسطه رفتار مجرمانه ایجاد می‌گردد. در قتل، نتیجه از بین رفتن حیات انسان است؛ در تخریب، زوال یا لطمه به مال غیر. البته در «جرایم مطلق» مانند حمل سلاح غیرمجاز، صرف رفتار کافی است و نیازی به تحقق نتیجه اضافی نیست. این تفکیک در تحلیل مسئولیت کیفری اهمیت بسزایی دارد.
۴. وسیله ارتکاب (Instrument)
وسیله ارتکاب جرم ابزار یا شیوه‌ای است که مرتکب برای تحقق رفتار مجرمانه به کار می‌گیرد. این وسیله ممکن است مادی باشد (چاقو، اسلحه، رایانه) یا غیرمادی (حیله و فریب در کلاهبرداری). در برخی جرایم، وسیله جزء جدایی‌ناپذیر جرم است و قانون‌گذار آن را شرط تحقق جرم دانسته است؛ مانند «کلاهبرداری از طریق وسایل متقلبانه». بنابراین، تحلیل وسیله ارتکاب به ما نشان می‌دهد چگونه حقوق کیفری می‌تواند در برابر پیشرفت فناوری یا روش‌های نوین مجرمانه واکنش مناسب نشان دهد.
۵. زمان وقوع جرم (Time)
عنصر زمان در تحقق جرم گاه نقش تعیین‌کننده دارد. برخی جرایم فقط در شرایط خاص زمانی معنا پیدا می‌کنند؛ برای مثال تخلف از مقررات منع آمد و شد در ساعات مقرر، یا ارتکاب جرایم انتخاباتی صرفاً در دوره انتخابات. افزون بر این، زمان در تعیین مرور زمان، قابلیت تعقیب و مجازات، و حتی تعیین مقررات حاکم بر جرم نیز اهمیت دارد. تحلیل زمان وقوع جرم یکی از ابزارهای سیاست کیفری برای تنظیم واکنش اجتماعی متناسب است.
۶. مکان وقوع جرم (Place)
مکان نیز از عناصر اساسی در بررسی عنصر مادی است. محل ارتکاب جرم می‌تواند در قلمرو سرزمینی کشور، در هواپیما یا کشتی تحت پرچم دولت، یا حتی در فضای مجازی باشد. تعیین مکان اهمیت زیادی در صلاحیت محاکم و شمول قوانین کیفری دارد. برای مثال اگر جرمی در خاک ایران واقع شود، اصل صلاحیت سرزمینی اعمال می‌شود. در مقابل، اگر جرم در خارج واقع شود ولی آثار آن در ایران ظاهر گردد، ممکن است اصل صلاحیت شخصی یا واقعی توجیه‌کننده تعقیب باشد.
۷. شخصیت بزهکار (Offender’s Personality)
گرچه شخصیت بزهکار در ظاهر به عنصر شخصی جرم نزدیک است، اما از منظر عنصر مادی نیز اهمیت دارد. برخی جرایم صرفاً توسط اشخاص خاصی قابل ارتکاب هستند، مانند جرم ارتشاء که فاعل آن باید کارمند دولت باشد. در اینجا «شخصیت بزهکار» جزئی از عنصر مادی محسوب می‌شود. همچنین ویژگی‌های فردی مرتکب (مانند سن، جنسیت یا سمت اداری) می‌تواند در تحقق یا عدم تحقق جرم نقش اساسی ایفا کند.
۸. شخصیت بزه‌دیده (Victim’s Personality)
شخصیت بزه‌دیده نیز گاه جزئی از عنصر مادی است. برای مثال در جرم توهین، بزه‌دیده باید دارای شخصیت اجتماعی و حقوقی مشخص باشد. در جرایم علیه کودکان یا افراد ناتوان، وضعیت خاص بزه‌دیده سبب می‌شود تا قانون‌گذار حمایت کیفری شدیدتری اعمال کند. بنابراین شناخت جایگاه بزه‌دیده در عنصر مادی نه تنها برای تشخیص جرم، بلکه برای تعیین شدت مجازات نیز اهمیت دارد.
جمع‌بندی
مسیر مجرمانه هشت‌گانه، چارچوبی تحلیلی برای فهم دقیق‌تر عنصر مادی جرم فراهم می‌آورد. این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که جرم تنها یک «رفتار» ساده نیست، بلکه مجموعه‌ای از عوامل و شرایط عینی است: از رفتار مرتکب تا موضوع و نتیجه، از وسیله ارتکاب تا زمان و مکان، و در نهایت ویژگی‌های بزهکار و بزه‌دیده.
برای یک حقوق‌دان یا قاضی، درک این ابعاد هشت‌گانه ضرورتی اساسی است؛ زیرا هر نقص یا ابهام در یکی از این عناصر می‌تواند سرنوشت پرونده کیفری را تغییر دهد. در سیاست جنایی نوین، توجه به این ابعاد نه تنها ابزار عدالت کیفری، بلکه عاملی برای پیشگیری و مدیریت علمی جرایم محسوب می‌شود.
دیدگاه خود را بنویسید